افق معدن: ایران با برخورداری از ذخایر عظیم معدنی، موقعیت جغرافیایی ممتاز، هزینه پایین انرژی و ظرفیت‌های فناورانه، فرصت بی‌نظیری برای گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد معدن‌محور در اختیار دارد؛ اما تحقق این تحول نیازمند اصلاحات ساختاری، سیاست‌گذاری هدفمند و هم‌افزایی نهادهای علمی، اجرایی و زیست‌محیطی است.
در شرایطی که تحولات ژئوپلیتیکی و تغییرات بنیادین در سیاست‌های جهانی زیست‌محیطی، کشورهای وابسته به منابع فسیلی را با چالش‌های روزافزون مواجه ساخته، کشور غنی ایران با تکیه بر ظرفیت‌های معدنی خود می‌تواند گام بلندی در مسیر عبور از اقتصاد نفتی بردارد. برخلاف گذشته که نفت منبع اصلی درآمدهای کشور محسوب می‌شد، امروز معدن با پشتوانه منابع غنی و متنوع، به‌عنوان مزیت نسبی پایدار و قابل اتکا مطرح شده و می‌تواند به پیشران توسعه ملی تبدیل شود.
تحولات اخیر در بخش معدن ایران حاکی از تغییر رویکردی جدی در سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی است. رشد قابل توجه سرمایه‌گذاری، افزایش ماشین‌آلات حفاری، ورود صنایع دیگر از جمله خودروسازی به حوزه معدن، تشکیل هلدینگ‌های تخصصی معدنی و همچنین بهره‌گیری از نیروهای متخصص و تحصیل‌کرده، نشانه‌هایی از آغاز یک تحول ساختاری در اقتصاد معدنی کشور است.
با این حال، تحقق هدف «معدن جایگزین نفت» تنها در سایه رفع موانع تولید، اصلاح بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌ها و همچنین هماهنگی میان نهادهای اجرایی، به‌ویژه در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی امکان‌پذیر خواهد بود. وزیر صمت دولت چهاردهم تأکید کرده است که اگر مسیر سرمایه‌گذاری در معادن هموار شود، ایران می‌تواند از مزیت‌های متنوع معدنی خود برای تقویت صادرات و ارزآوری بهره‌مند شود.
در بعد بین‌المللی، کشورهایی که زمانی با تولیدات صنعتی خود بزرگ‌ترین آلاینده‌های محیط‌زیستی جهان بودند، اکنون با شعارهایی چون «توسعه بدون کربن» سعی دارند مسیر رشد کشورهای در حال توسعه را محدود کنند. همان‌طور که معاون اول رئیس‌جمهور نیز اشاره کرده، این شعارها بیشتر جنبه سیاسی دارند تا دلسوزانه؛ در واقع، هدف آن‌ها حفظ برتری اقتصادی و جلوگیری از ورود بازیگران جدید به بازارهای بین‌المللی است.
اما ایران با در اختیار داشتن 68 نوع ماده معدنی، 37 میلیارد تن ذخایر قطعی و 18 میلیارد تن ذخایر احتمالی، می‌تواند نقشی کلیدی در آینده اقتصاد جهانی ایفا کند. طبق آمارها، ایران در میان ده کشور نخست جهان از نظر تنوع مواد معدنی قرار دارد و از نظر حجم ذخایر کشف‌شده رتبه چهاردهم را به خود اختصاص داده است. همچنین با برخورداری از هشت درصد ذخایر روی و سه درصد ذخایر سرب جهان، موقعیت ممتازی در بازار فلزات پایه دارد.
از منظر جغرافیایی نیز، ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر کریدورهای مهم ترانزیتی آسیا و اروپا، مزیت قابل‌توجهی برای صادرات مواد معدنی و محصولات فرآوری‌شده در اختیار دارد. علاوه‌بر این، انرژی ارزان‌قیمت—حاصل از در اختیار داشتن 18 درصد گاز و 9 درصد نفت جهان—بخش معدن کشور را تا 50 درصد ارزان‌تر از متوسط جهانی نگه می‌دارد. این مزیت رقابتی، در شرایط تحریم و نوسانات ارزی، ارزش دوچندانی پیدا می‌کند.
در حال حاضر، تولید سالانه کشور در حوزه فلزات اساسی شامل 55 میلیون تن فولاد، 440 هزار تن مس، 1.5 میلیون تن آلومینیوم و 150 میلیون تن سایر محصولات معدنی است. تا کنون حدود 45 تا 46 میلیارد دلار در این بخش سرمایه‌گذاری شده، اما برای تحقق رشد 13 درصدی در برنامه توسعه هفتم، دست‌کم به 15 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری جدید نیاز خواهد بود.
تحقق این اهداف بدون تمرکز بر نوآوری و دانش‌بنیان شدن صنایع معدنی امکان‌پذیر نیست. اتصال ظرفیت‌های علمی و فناورانه کشور به صنعت معدن، کلید حل چالش‌هایی نظیر بهره‌وری پایین، مصرف بالای منابع، آلودگی زیست‌محیطی و هزینه‌های بالا خواهد بود. هوشمندسازی تجهیزات، بهره‌گیری از هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های ژئولوژیکی و مدیریت استخراج، و توسعه فناوری‌های سبز، ابزارهایی هستند که می‌توانند اقتصاد معدن ایران را رقابتی و آینده‌نگر سازند.
نکته قابل‌تأمل این‌جاست که در حال حاضر 65 درصد فعالیت‌های معدنی در دنیا با استفاده از هوش مصنوعی انجام می‌شود؛ در حالی که سهم ایران در این زمینه هنوز ناچیز است. ایجاد مراکز نوآوری در حوزه معدن و حمایت هدفمند از آن‌ها، می‌تواند راه را برای ورود نسل تازه‌ای از نوآوران هموار کند که با خلق ارزش در زنجیره معدن، ایران را در مسیر توسعه پایدار پیش ببرند.
در همین راستا، رسانه‌های خارجی نیز به ظرفیت‌های گسترده معدنی ایران توجه نشان داده‌اند. روزنامه قطری «العربی الجدید» در گزارشی با اشاره به ذخایر عظیم ایران، آن را «برگ برنده» کشور در مسیر گذار از اقتصاد نفتی معرفی کرده و تأکید کرده است که ایران با چنین پشتوانه‌ای می‌تواند به یکی از قطب‌های صنایع معدنی جهان بدل شود.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که اقتصاد معدن ایران در آستانه ورود به دوره‌ای تازه قرار دارد؛ دوره‌ای که با هم‌افزایی علم، فناوری، سیاست‌گذاری دقیق و همکاری بین‌نهادی می‌تواند معدن را از یک بخش خام‌محور به صنعتی دانش‌بنیان، ارزآور، پایدار و جایگزین نفت تبدیل کند.
0 دیدگاه